Ogólnopolski Klub Miłośników Opery "Trubadur" Pod Patronatem Programu II Polskiego Radia

Oniegin stał się jej inicjacją miłosną. Była zaledwie podlotkiem, ale już poznawała ars amandi, przewodnikami po nim byli Puszkin i Czajkowski i czy można postarać się o lepszych mistrzów? Oni uczyli ją wrażliwości na świat, tłumaczyli, że obok zdrady i obłudy istnieje też wielka odwaga, wierność i miłość. I kim innym mogła stać się po takiej „szkole”, jeżeli nie Artystką?

Piętnaście lat później sama zaśpiewa partię Tatiany na scenie Teatru Bolszoj. Wówczas debiutowała w operze rosyjskiej, a jej partner, baryton Norcow – ukochany Oniegin z dziecięcych lat – opuszczał teatr. Gdy w 1982 roku przyszła i na nią kolej pożegnać się ze sceną operową, zaśpiewała wtedy swoją ulubioną Tatianę po raz ostatni w paryskiej Grand Opera. Żegnała się ze sceną, mimo że głos wciąż brzmiał wspaniale, a sukces jak zwykle był oszołamiający. Ujawnił się niezłomny charakter: Koniec. Lepiej odejść parę lat wcześniej, niż tydzień później.

SIŁA GŁOSU

Wiszniewska uwielbiała śpiewać arię Liu z opery Turandot. Podczas przygotowań do występów w La Scali koncertmistrz teatru poradził, żeby rozwinęła głos w końcówce arii na si-bemol drugiej oktawy od piano do mocnego forte. Wiszniewska odmówiła – zależało jej na tym, by zachować wierność ideom kompozytora i utrzymać do końca charakter delikatnej i kruchej Liu. Przecież była to ostatnia aria miłosna, napisana przez kompozytora – Liu umarła, wkrótce zmarł kompozytor nie dokończywszy opery. Koncertmistrz wzruszył ramionami: To tak, jakby Pani trzymała w ręku wielki diament i umyślnie wrzuciła go do kubła pomyj.

To, co się działo podczas spektaklu, Wiszniewska opisuje w swoich pamiętnikach. Scena La Scali przypominała bardziej teren działań bojowych. Wszyscy wykonawcy zebrali się na proscenium gotowi „do walki wręcz”. I każdy dał z siebie wszystko, co potrafił. Umyślnie długo trzymałam na pianissimo przeklęty si-bemol na końcu arii, żeby dać do zrozumienia publiczności, że to wszystko, ale w ostatniej chwili zrobiłam takie crescendo do fortissimo, iż zdawało się, jak później powiedział Geringelli, że z tunelu z hukiem wyleciał parowóz. I, gdy rzucając nutę, runęłam do nóg Kalafa, sala wybuchła takim rykiem, że na długo wstrzymano przedstawienie.

SIŁA CHARAKTERU

W roku 1973 Wiszniewska, jako solistka Teatru Bolszoj, gościnnie występowała na scenie Opery Wiedeńskiej w Tosce Pucciniego wraz z Domingo i Pascalisem. Wydarzył się tragiczny epizod, który mógł kosztować ją życie. Ale opatrzność czuwała nad nią, przecież żyła w zaczarowanym świecie opery według jego tajemniczych zasad. W scenie zabójstwa Tosca (Wiszniewska) „w afekcie” uderza Scarpię nożem, całym ciałem odchyla się do tyłu i opiera się o stół z zapalonym świecznikiem. Dotknęła ognia i wielka nylonowa peruka zapaliła się jak pochodnia. „Zabity” Scarpia z wołaniem o pomoc rzucił się do niej. Wiszniewska zrywała z siebie płonącą perukę wraz z włosami. Kurtyna poszła w dół, zamilkła muzyka… Po dziesięciu minutach Wiszniewska znowu jest na scenie w nowej peruce, jej ręce są zabandażowane, i ona po raz drugi „zabija” Scarpię. Można wyobrazić sobie co działo się z publicznością?! W trzecim akcie Plácido Domingo śpiewał O dolce mani i zalewał się prawdziwymi łzami. Oparzenia były groźne, miała spalone paznokcie. Obolałe dłonie oglądała dopiero nazajutrz. W trakcie spektaklu nie potrafiła przerwać życia swojej bohaterki, wyskoczyć „jak oparzona” z najprawdziwszego świata fikcji na zewnątrz. Ten świat istniał równolegle ze światem zewnętrznym i był dla niej bardziej łaskawy.

O tym dramatycznym wydarzeniu pisały gazety całego „rzeczywistego” świata. Znajomi i obcy ludzie telefonowali do niej, cieszyli się, że żyje. Tylko przedstawiciele dyplomacji radzieckiej zachowywali chłodne milczenie. Dla oficjalnych władz radzieckich Wiszniewska była „wyrzutkiem”.

SIŁA BUNTU

Co spowodowało, że ludowa artystka ZSRR – tytuł najwyższego uznania władz komunistycznych – była szykanowana?

Swego czasu Rostropowicz zaproponował Aleksandrowi Sołżenicynowi, by zamieszkał w jego podmoskiewskiej daczy, gdy ten miał kłopoty mieszkaniowe. Kiedy pisarzowi przyznano nagrodę Nobla, władze rozpoczęły otwartą nagonkę. Scenariusz „szczucia” był dobrze opracowany, swego czasu przetestowany na Szostakowiczu i Prokofiewie. Wówczas żaden działacz społeczny nie stanął w ich obronie. Teraz Rostropowicz wystosował sprzeciw. Walczył nie tylko o godność swojego przyjaciela, walczył o prawo człowieka i artysty do wypowiadania Prawdy. Napisał otwarty list do redakcji najważniejszych pism w ZSRR i odpowiedź nadeszła niebawem. Postanowiono więc skazać Rostropowicza na powolną śmierć artystyczną. Zakazano mu dyrygować w Teatrze Bolszoj, zabroniono występów za granicą. Nie mógł też pracować w konserwatorium, ponieważ zakwestionowano jego poziom zawodowy jako instrumentalisty – akurat wtedy, gdy najwspanialsze estrady świata zabiegały o jego przyjazd. Koncertowanie na prowincji nie dawało satysfakcji. Czyniono przeróżne prowokacje, by nie doszło do jego występów. Wszystko wiodło ku tragicznemu rozwiązaniu.

W Związku Radzieckim nie poprzestawano na ukaraniu „winnego”, odpowiedzialność ponosili członkowie całej rodziny. Uderzono w Wiszniewską. Mimo że wciąż należała do zespołu Teatru Bolszoj i występowała na scenie, już zaprzestano wydawać jej płyty. I chociaż jej głos jeszcze brzmiał w eterze, nie wspominano już jej imienia. Była odtwórczynią wspaniałej roli Katarzyny Izmajłowej w muzycznym filmie do muzyki Szostakowicza Lady Makbet mceńskiego powiatu, tylko widz nie mógł się o tym dowiedzieć. W napisach końcowych obok roli Izmajłowej postawiono… kropki. I w takim stanie kopie filmu kolportowano za granicę. A film ten był wspaniały. Herbert von Karajan powiedział, że była to najlepsza ekranizacja opery, którą wówczas widział. To bolało, poniżało mnie, ale od tego się nie umiera. A może się umiera? Ja nie umarłam, ale czy na długo by mi wystarczyło hartu? Cieszę się, że znalazłam w sobie siły, żeby postawić nad wszystkim kropkę i wyjechać – wyznawała po kilku latach.

Zwrócili się do władz, by pozwolono im wyjechać za granicę. Pozwolenie na wyjazd wyglądało na wydalenie z kraju – bez grosza, mieli tylko walizki z ubraniami. Zaczynali wszystko od zera. Na nowo stworzyli dom, wysłali córki do szkoły i pracowali do nieprzytomności.

Gdy nadarzała się okazja, co wieczór wychodziła na scenę. Nie miała już czasu i możliwości, by stworzyć swój teatr, własny repertuar. Podróżowała między jednym teatrem i drugim, co pozwalało prowadzić dostatnie życie, lecz nie miała tej twórczej satysfakcji, którą dawał jej Teatr Bolszoj. Wykreowała wówczas wiele wspaniałych postaci, ale ceni jedynie rolę Lady Makbet w operze Verdiego w Edynburgu. Wystąpiła w różnych rolach, ale nie dane jej było zaśpiewać Carmen i Medei, które były, jak uważa, stworzone specjalnie dla niej.

Pisała książkę, by stłumić w sercu ból i wściekłość, gdyż nie pozwalały żyć i oddychać. Prowadziła dom, wydała córki za mąż i teraz cieszy się wnukami. Jest to najcenniejszy nabytek naszego życia na Zachodzie.

SIŁA CIOSU

15 marca 1978 roku Rostropowiczowie przypadkowo dowiadują się, że odebrano im obywatelstwo radzieckie na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Urzędnicy radzieccy nawet nie raczyli poinformować ich osobiście. Za co odebrano? Główny zarzut – działalność antyradziecka.

W tych samych dniach na konferencji prasowej w Paryżu Rostropowiczowie wygłosili odezwę „Do opinii publicznej”: Zwracamy się do naszych przyjaciół, miłośników muzyki, do wszystkich ludzi dobrej woli w tej ciężkiej dla nas chwili z prośbą o określenie swojego stanowiska w stosunku do nieludzkiego i bezprawnego czynu pozbawiającego nas prawa do mieszkania i umierania na własnej ziemi. Nie zajmowaliśmy się i nie zajmujemy się polityką, wszystkie swoje siły oddajemy muzyce, żeby jej piękno zagrzało świat. […] Czy można uznać za winę naszą zagraniczną działalność artystyczną i jednym dyktatorskim pociągnięciem pióra pozbawić nas naszej Ojczyzny, nawet nie dając należytego prawa do obrony?[…].

Dekret nie dotyczył córek Rostropowiczów. Powiało czasami pańszczyzny i niewolnictwa XVIII-wiecznej Rosji, kiedy wszechmocny władca mógł bezkarnie rozdzielać rodzinę, odbierać dach nad głową. Zirytowana Wiszniewska w „Otwartej wypowiedzi dla TASS” pisała: Pod Leningradem w zbiorowych mogiłach leży moja rodzina, zmarła z głodu podczas oblężenia. Oddałam swemu narodowi większą część mojego życia, urodziłam i wychowałam dwójkę dzieci. Nie pozwolę, żeby rozporządzano moją rodziną jak niewolnikami.

Wygnaniec Sołżenicyn nie ukrywał swego oburzenia, pisał, że to partia komunistyczna nie ma prawa do rosyjskiej ziemi, częścią której są wielcy artyści Mścisław Rostropowicz i Galina Wiszniewska.

SIŁA PRZYCIĄGANIA

Poznała Mścisława Rostropowicza na festiwalu „Praska Wiosna”, gdzie skierowano delegację artystów, by wychwalali radziecką sztukę za granicą. Młody i ambitny wiolonczelista, asystent Moskiewskiego Konserwatorium, gdy ją zobaczył – zakochał się od pierwszego wejrzenia. I wcale nie był onieśmielony faktem, że ona jest „wschodzącą” gwiazdą Teatru Bolszoj. Nawet nie wiedział o tym. Była dla niego piękną i atrakcyjną kobietą, wokół której roztaczał swoje „męskie czary”. Potraktował sprawę z całą powagą: wziął ze sobą do Pragi komplet garniturów, tuzin krawatów, które zmieniał na każde spotkanie, sypał wesołymi anegdotami, robił miłe dowcipy. Kiedyś wspomniała mu, że uwielbia kiszone ogórki. Jeszcze tego samego wieczoru otwierając nocną szafkę, zanurzyła rękę w kryształowym wazonie wypełnionym po brzegi konwaliami i… kiszonymi ogórkami. Kwiaty kupował koszami. Zapraszał na romantyczne spacery po parku, a gdy jednego razu zgubili drogę i musieli skakać przez mur, on – jak średniowieczny rycerz – rzucił swój płaszcz w kałużę, by ona nie zabrudziła stóp.

Miała wówczas już dwadzieścia osiem lat, a zakochała się w nim jak nastolatka. Jakaś ponadludzka siła popychała ich ku sobie. Po czterech dniach znajomości przyrzekli sobie, że się pobiorą. Wrócili do Moskwy.

On wynajmuje taksówkę, zdobi ją bukiecikami konwalii i porywa ukochaną na łono natury. Ona go kocha, ale boi się wyjść za niego za mąż, by nie zniszczyć mu wspaniałej kariery – jej ojciec jest osądzony na mocy artykułu numer 58 za tzw. działalność „polityczną” – opowiedział jakiś kawał o przywódcach, a koledzy donieśli, gdzie należy. W tamtych czasach rodziny „przestępców politycznych” znajdowały się pod pilną obserwacją. Żeby dostać się do Teatru Bolszoj, Wiszniewska, mimo że wygrała konkurs młodych śpiewaków i zaprezentowała nadzwyczajny talent, musiała wypełnić kwestionariusz o sobie i o członkach rodziny. Sprawę ojca przemilczała i ciągle bała się, że wszystko wyjdzie na jaw i wtedy – „żegnaj kariero operowa”. Na Rostropowiczu wyznanie tej tajemnicy nie zrobiło żadnego wrażenia. Kochał ją i wciąż kocha z całego serca.

Są razem ponad 45 lat i tworzą niezwykły tandem skrajnych indywidualności – wybuchowych, pełnych temperamentu. Często są w rozłące – Rostropowicz bez przerwy koncertuje po świecie. Gdy są razem – trzymają się za rękę, jak w latach młodości.

SIŁA ŻYCIA

W grudniu 1964 roku Wiszniewską zaproszono wraz z Teatrem Bolszoj na występy do La Scali. Zespół Bolszoj wrócił do Moskwy, Wiszniewska pozostała w Mediolanie. Zła, deszczowa pogoda, zimno i wilgoć spowodowały ostre zapalenie korzonków. Bólu nie dało się uśmierzyć żadnymi środkami. Po kilku dniach niekończącej się męki straciła kontrolę nad rzeczywistością. Pewnej nocy ogarnęło ją straszne, lodowate zimno, zdrętwiała od koniuszków palców aż do serca. Właśnie tak ludzie umierają – pomyślała. Nagle, jakby z wysokości innego wymiaru popatrzyła na siebie znieruchomiałą na łóżku. Po jakimś czasie drzwi się otworzyły i do pokoju weszła kobieta w chustce na głowie, jak postać Śmierci z obrazów Jacka Malczewskiego. Tak pojawiła się śmierć. Wiszniewska poprosiła, by przyszła za trzydzieści lat, gdyż jeszcze nie pora, że jeszcze musi żyć. Ledwo się zamknęły za nią drzwi, natychmiast dodałam trzydzieści lat do moich trzydziestu siedmiu – otrzymałam sześćdziesiąt siedem lat… Za trzydzieści lat… jak to jeszcze daleko!…

Obecnie ma siedemdziesiąt trzy lata i wciąż jest piękną i fascynującą kobietą, pełną energii i twórczych planów. Na czym polega jej fenomen? Co nie pozwala jej się zestarzeć? Może głęboka miłość do Rosji?

SIŁA ROSJI

Uwielbia swój kraj i swój naród. Jest częścią jego historii. Przeżyła wraz z nim piekło – 900 dni oblężenia Leningradu podczas II wojny światowej. Dlatego medal „Za obronę Leningradu” ceni wyżej od wszystkich nagród. Występując na wielkich scenach świata wychwalała wspaniałą rosyjską szkołę operową. Była pierwszą radziecką artystką, która odniosła oszałamiający sukces w najlepszych teatrach świata: Metropolitan, La Scala, Covent Garden, Grand Opera. Po jej pierwszym tournée w Stanach Zjednoczonych w 1959 roku zachwycona krytyka pisała: Wiszniewska – to cios w oczy i uszy!

Częścią wielkiej miłości do Teatru Bolszoj była jej własna publiczność. Grono miłośników było stałe. Lecieli z zakątków Rosji, by wesprzeć ją podczas premiery; oddawali ostatnie pieniądze, by kupić bilet na jej występy. W Rosji zawsze istniał zwyczaj wręczania kwiatów ukochanemu artyście prosto z sali – do rąk własnych, bez oficjalnych pośredników. Ważny był kontakt wzrokowy i dotyk. A oczy jej wielbicieli świeciły z zachwytu, słowa wdzięczności płynęły prosto z serca. Ona też ich kochała.

Rosjanin jest istotą nieodgadnioną… Zapamiętała z dzieciństwa, jak do ich domu przychodził skończony pijak Iwan. Był nędzarzem i babcia zawsze go dokarmiała. Po jego śmierci w skrzyneczce znaleziono tylko jeden dokument – ubezpieczenie na 1000 rubli na imię Galiny. Wpłacał pieniądze, by pozostawić je obcej dziewczynce! A była to duża kwota, zarobki miesięczne wynosiły wówczas czterdzieści rubli. Te pieniądze pozwoliły wtedy przeżyć.

Po odzyskaniu w sierpniu 1990 roku obywatelstwa rosyjskiego Rostropowiczowie przyjechali do Rosji. Powrót był tryumfalny. W 1992 roku zorganizowano obchody 45-lecia działalności artystycznej Wiszniewskiej. Była szczęśliwa, że znowu wyszła na scenę ukochanego Bolszoj. Po latach rozłąki znów przeżywała wspaniałe uczucia miłości, zachwytu i upojenia.

Zorganizowała Emerytalny Fundusz Galiny Wiszniewskiej dla pomocy byłym solistom opery i artystom Teatru Bolszoj. Wraz z mężem otworzyli Medyczny Fundusz Pomocy na rzecz chorych dzieci. W Moskwie powstaje Szkoła Operowego Śpiewu Galiny Wiszniewskiej, gdzie mogą kontynuować naukę śpiewu absolwenci konserwatorium. O takiej szkole swego czasu marzył Fiodor Szalapin. Wiszniewska poprowadzi tam master class, by przekazywać tajemnice śpiewu młodym śpiewakom rosyjskim.

SIŁA NIEPRZEMIJALNOŚCI

Na pytanie – co jest najważniejsze w jej życiu? – odpowiedziała, że dzieci, które zostawi po sobie i wnukowie (najmłodszy został nazwany na cześć dziadka Mścisława – Sławą).

A jej wspaniała sztuka, której podporządkowała całe swoje życie? Śpiewaczka twierdzi, że wraz ze śmiercią artysty powoli umiera też jego sztuka. Twórczość zapisana na płytach nie jest w stanie przekazać pełnej gamy odczuć artysty – jego triumfów i łez, ekstazy i bólu – żywej tkanki natury nieobecnego już artysty. I kogóż w przyszłości może zainteresować, na czym polegał fenomen jej wspaniałego głosu?

Myliła się. Potęgę i czar jej śpiewu „uwieczniło” słowo poetyckie. Anna Achmatowa, największa poetka Rosji, oczarowana jej wykonaniem Bachianas Brasileiras Hectora Villa-Lobosa, przekazała swoje wrażenia w wierszu Słuchając śpiewu: